جراحی لاپاراسکوپی کیست شکلاتی (آندومتریوما)

رویکرد جراحی انتخابی که ذخیره تخمدان را حفظ می‌کند

دانشیار دکتر جنگیز آندان توضیح می‌دهد:

کیست‌های شکلاتی (آندومتریوماها) نوعی کیست تخمدان هستند که به ویژه در زنان در سنین باروری دیده می‌شوند و می‌توانند بر باروری تأثیر بگذارند. این کیست‌ها زمانی تشکیل می‌شوند که بافتی شبیه به پوشش داخلی رحم (آندومتر) در داخل تخمدان کاشته می‌شود، هر ماه خونریزی می‌کند و مایع قهوه‌ای تیره را در داخل جمع می‌کند. آن‌ها نام خود را از این ظاهر گرفته‌اند: محتویاتی با قوام شبیه به شکلات دارند. با این حال، مهم‌ترین مسئله در این بیماری، مداخله در زمان مناسب و به روش صحیح، ضمن حفظ ذخیره تخمدان است.

آیا جراحی همیشه ضروری است؟

خیر. داده‌های علمی کنونی به وضوح نشان می‌دهد که کیست‌های شکلاتی همیشه نباید برداشته شوند. به ویژه در زنان در سنین باروری، هر گونه اقدام جراحی می‌تواند بافت سالم تخمدان را نیز تحت تأثیر قرار دهد و ممکن است منجر به از دست دادن ذخیره شود (ACOG، 2022؛ ESHRE، 2022). بنابراین، ما قبل از جراحی، ارزیابی دقیقی را بر اساس معیارهای زیر انجام می‌دهیم:

• آیا کیست بزرگتر از 8 سانتی‌متر است؟

• آیا کیست باعث احساس پری یا نفخ در زیر شکم شده است؟

• آیا باعث درد مکرر و شدید می‌شود؟

• آیا درمان IVF (لقاح آزمایشگاهی) را مختل می‌کند؟

• آیا محتویات و ساختار کیست، بدخیمی بالقوه را نشان می‌دهد؟

• سطح ذخیره تخمدان چقدر است؟ (اندازه‌گیری شده با آزمایش‌هایی مانند AMH، AFC)

اگر یک یا چند مورد از این معیارها وجود داشته باشد، جراحی با دقت مورد بررسی قرار می‌گیرد.

چرا ذخیره تخمدان مهم است؟

ذخیره تخمدان شاخص اصلی تعیین کننده تعداد و کیفیت تخمک‌های (اوسیت‌های) زن است. در طول جراحی لاپاراسکوپی برای کیست‌های شکلاتی، بافت سالم تخمدان نیز می‌تواند هنگام برداشتن کپسول کیست (دیواره کیست) آسیب ببیند. این امر می‌تواند به طور جدی شانس بارداری را کاهش دهد، به ویژه در بیماران با ذخیره کم (UpToDate، 2024؛ ASRM، 2023). بنابراین، ما به عنوان دانشیار دکتر جنگیز آندان:

• جراحی را فقط در صورت لزوم انجام می‌دهیم،

• از تکنیک‌های حفظ کننده ذخیره استفاده می‌کنیم،

• تصمیم برای جراحی قبل از IVF را به عنوان آخرین راه حل در نظر می‌گیریم.

چه زمانی تصمیم به جراحی گرفته می‌شود؟

جراحی ممکن است از نظر پزشکی در شرایط زیر ضروری باشد:

• اگر کیست به سرعت در حال رشد باشد.

• اگر درد لگن به شدت بر کیفیت زندگی تأثیر بگذارد.

• اگر خطر تومور بدخیم در کیست وجود داشته باشد.

• اگر IVF برنامه‌ریزی شده باشد و کیست مانع این روش شود (به عنوان مثال، دسترسی سوزن را مسدود کند، تخمدان را فشرده کند).

با این حال، در زنی که تمایل به بارداری دارد، اگر کیست علامتی ایجاد نکند و ذخیره در حد مرزی باشد، جراحی به طور کلی توصیه نمی‌شود.

جراحی لاپاراسکوپی چگونه انجام می‌شود؟

اگر جراحی لازم باشد، روش لاپاراسکوپی (کم تهاجمی) ترجیح داده می‌شود. با استفاده از این روش، دوربین و ابزارهای جراحی ویژه از طریق برش‌های کوچک در شکم وارد می‌شوند. کپسول کیست سوراخ شده و محتویات کیست تا حد امکان بدون ریختن در شکم، آسپیراسیون (مکش) می‌شوند. سپس، کپسول کیست (دیواره کیست) با دقت از تخمدان جدا شده (برداشته می‌شود) و خارج می‌شود. در طول این فرآیند، باید تا حد امکان از سوزاندن (کوتر کردن) اجتناب شود. بنابراین، بافت تخمدان هنگام برداشتن کیست حداکثر حفظ می‌شود که خطر عود را کاهش می‌دهد و تأثیر بر ذخیره تخمدان را به حداقل می‌رساند. گاهی اوقات به جای “برداشتن کامل” (Stripping)، جایگزین‌هایی مانند “تخلیه + ابلیشن” (تبخیر) برای حفظ ذخیره انتخاب می‌شوند (ESHRE، 2022).

چه انتظاراتی پس از جراحی وجود دارد؟

• درد کوتاه مدت و حساسیت شکمی طبیعی است.

• بازگشت به زندگی روزمره معمولاً ظرف 5 تا 7 روز اتفاق می‌افتد.

• سطح هورمونی پس از 1-2 دوره قاعدگی مجدداً ارزیابی می‌شود.

• آزمایش‌های ذخیره تکرار می‌شوند (به ویژه برای کسانی که قصد بارداری دارند).

اگر کیست برداشته نشود چه اتفاقی می‌افتد؟

این باور که هر کیست شکلاتی باید برداشته شود، اشتباه است. در برخی بیماران، کیست ممکن است برای سال‌ها “خاموش” (بدون علامت) باقی بماند. بنابراین:

• ممکن است نظارت (مدیریت انتظاری) توصیه شود.

• ممکن است سرکوب دارویی (قرص‌های ضد بارداری، آنالوگ‌های GnRH) ارائه شود.

• اگر حفظ باروری مورد نظر باشد، ممکن است انجماد جنین یا تخمک در نظر گرفته شود.

برنامه‌ریزی شخصی‌سازی شده، مطابق با منابع علمی

در این زمینه هیچ مسیر درست واحدی وجود ندارد. سن، ذخیره، تمایل به فرزندآوری، اندازه کیست و علائم هر زن متفاوت است. دستورالعمل‌های علمی اکنون رویکردی متناسب با بیمار را توصیه می‌کنند:

• “تعادل سود-خطر جراحی باید با دقت بسیار زیادی تحلیل شود؛ ارزیابی ذخیره قبل از جراحی ضروری است، به ویژه در بیماران در سنین باروری.” (نظر کمیته ACOG شماره 785، 2022)

• “برداشتن آندومتریوماها می‌تواند ذخیره تخمدان را کاهش دهد. بنابراین، جراحی باید تنها در موارد با دقت انتخاب شده در نظر گرفته شود.” (دستورالعمل آندومتریوز ESHRE، 2022)

رویکرد آگاهانه و محافظه‌کارانه با دانشیار دکتر جنگیز آندان

جراحی کیست شکلاتی در صورت وجود ضرورت پزشکی یک روش بسیار مفید است. با این حال، در زنان در سنین باروری، باید از جراحی غیرضروری برای جلوگیری از آسیب به ذخیره تخمدان اجتناب شود و درمان باید فردی باشد.